Strateške tužbe protiv učešća javnosti (Strategic lawsuits against public participation - SLAPP) se koriste planski protiv javnih čuvara demokratije i vladavine prava.
Evropski centar za slobodu štampe i medija definiše SLAPP kao „tužbu koju su pokrenuli moćni subjekti (npr. korporacija, javni službenici, poslovna osoba visokog profila) protiv nevladinih pojedinaca/ki ili organizacija koji su izrazili kritički stav o suštinskom pitanju od nekog političkog interesa ili društvenog značaja.”
One uključuju pokušaje cenzure, zastrašivanja i ušutkivanja kroz otežan sudski proces koji najčešće biva dodatno opterećen velikim novčanim troškovima koji mogu dovesti do odustajanja od sudske borbe, a u krajnjem slučaju i do gušenja kritike. Dakle, njihov cilj jeste gušenje slobode izražavanja o pitanjima od javnog interesa.
Termin SLAPP je prvi put korišten u akademskoj literaturi u osamdesetim i devedesetim godinama prošlog stoljeća, da opiše fenomen parničenja koji ima za cilj ugušiti kritiku ili političku debatu o pitanjima od javnog interesa.
Najčešće mete ovih tužbi uključuju novinare/ke, nezavisne medije, civilno društvo, nevladine organizacije, te pojedinačne aktiviste/kinje za ljudska prava. Njih najčešće tuže utjecajne korporacije, bogati pojedinaci/ke, političari/ke, političke stranake pa čak i vladina tijela. Ključna karakteristika SLAPP-ova je njihova sklonost ka prenosu debata iz političke u pravnu sferu.
Ovakve vrste tužbi stavljaju velike izazove za slobodu štampe i vladavine prava.
U godišnjem izvještaju Vijeća Evrope za 2021. godinu zabilježeno je širenje zloupotrebe sudskih postupaka protiv novinara/ki u više zemalja članica. Slučajevi su se kretali od nezavisnih malteških novinskih kuća koje su tužili različiti biznismeni, često izvan Malte, do privatnih kompanija koje su uspjele cenzurisati sadržaj putem sudskih zabrana i tužbi za klevetu u Mađarskoj i Rumuniji, ali i krivičnih prijava koje su slovačke vlasti podigle protiv jednog novinara zbog mišljenja o vjerskoj temi.
Šta karakteriše SLAPP tužbe
SLAPP tužbe karakteriše zloupotreba postupka koju činitužioc ili prekomjerna potraživanja u stvarima u kojima tuženi vrši ustavom zaštićeno pravo.
Prema profesoru George W. Pringu, čiji je rad prvi identifikovao i kategorisao SLAPP tužbe, postoje četiri kriterija kojih se ove tužbe pridržavaju:
- građanska tužba ili protutužba kojom se traži novčana naknada i/ili zabrana;
- tužba podnesena protiv nevladine grupe ili aktiviste/kinje;
- tužba zbog komunikacije sa biračkim tijelom ili sa državnim tijelom;
- tužbe o pitanjima od javnog interesa.
SLAPP tužbe su usmjerene u dva pravca. Prije svega govorimo o posljedicama koje osjećaju tužene strane tokom sudskog postupka, a zatim posljedice koje takve tužbe ostavljaju na javnost.
Te posljedice se ogledaju u finansijskim troškovima, vremenu na sudu, te psihološkim posljedicama zbog stresnog sudskog iskustva. Ovakvi procesi nikada ne uključuju samo tuženu stranu, već cjelokupnu struku, poput novinarske, jer se kroz ovakve postupke često pozivaju drugi novinari/ke kao svjedoci/kinje u samom procesu.
Iako najčešće ovakve tužbe budu neosnovane i odbačene na sudu, fokus je na stvaranju pritisaka na novinare/ke, medije ili aktiviste/kinje u toku samog postupka, te na udaru na reputaciju njih samih.
SLAPP tužbe u zemljama Zapadnog Balkana
SLAPP tužbama su izloženi svi oni koji ukazuju na propuste vlasti, te izvještavaju o korupciji i kriminalu. Broj strateških tužbi pokrenutih u Evropi od 2010. do 2021. godine povećao se sa 4 na 111. Ovaj broj je značajno povećan u toku 2022. i nekoliko mjeseci 2023. godine.
Prema Indeksu Reportera bez granica iz 2022. godine, zemlje Zapadnog Balkana značajno zaostaju za većinom članica EU zemalja. Samo je jedna država Zapadnog Balkana članica EU, a zauzeta mjesta su u rasponu od 57. do 103. pozicije.
Jedna od najvećih prijetnji slobodi novinarstva u zemljama Zapadnog Balkana u 2022. godini upravo su SLAPP tužbe, navode medijske organizacije iz Evrope.
Reporteri bez granica u izvještaju navode da u Srbiji biznismeni sa problematičnim vezama sa politikom i političarima svjesno upotrebljavaju SLAPP tužbe kako bi ušutkivali novinare/ke, te da srpsko pravosuđe i društvo u tome ne vidi nikakav problem. Izvještaj pokazuje da je u toku 2021. godine u Srbiji zabilježeno 18 SLAPP tužbi. A od 2010. do 2020. godine u Srbiji je pokrenuto najmanje 26 SLAPP tužbi, od čega 22 protiv novinara/ki i medija.
Od 2016. do 2021. godine udruženje BH Novinari su zabilježili oko 40 SLAPP tužbi u BiH, najčešće okarakterisanih kroz klevetu. Specifičnost SLAPP tužbi u BiH jeste da su često podnosioci tužbi nositelji pravosudnih funkcija. Kako navode iz Safejournalists.net ovaj trend ukazuje na namjeru da se mediji finansijski unište.
Ni Hrvatska ne zaostaje sa ovakvim vidovima tužbi iako je članica Evropske unije. Naprotiv, stanje u Hrvatskoj je najgore u regiji, pa je tako u decembru 2022. godine bilo aktivno čak 900 SLAPP tužbi.
Sve su ovo zabrinjavajući podaci, koji definitivno govore mnogo o ozbiljnosti trenutnog stanja u cijeloj regiji i strašnom udaru na slobodu medija i vladavinu prava. Sa nejasnim ili nepostojećim pravnim regulativama koje bi zaštitile oštećene strane i kontrolisale neosnovane tužbe, sloboda medija i aktivizma u cijeloj regiji biva meta moćnika koji koriste SLAPP tužbe kako bi kroz zastrašivanje nastavili svoje korumpirane radnje i održali političku moć koja vodi u diktaturu i gušenje slobode medija i javne kritike.
Koalicija protiv SLAPP tužbi u Evropi (CASE) je u oktobru prošle godine pozvala vlade širom Evrope da kreiraju politike i zakonsku regulativu tako da štiti novinare/ke i druge javne osobe i organizacije od rastuće prijetnje strateških tužbi protiv učešća javnosti. Ova koalicija je nastala prošle godine upravo iz potrebe da se poduzmu konkretni koraci zaštite novinara/ki i drugih aktera. Na prvoj anti-SLAPP konfereniciji, koalicija je objavila Anti-SLAPP deklaraciju i poziv na akciju sa konkretnim preporukama za EU, Vijeće Evrope, Evropski parlament, države članice EU i sve vlade.
