Filmat dokumentarë mund të konsiderohen pjesë e gazetarisë sepse ndajnë qëllime dhe teknika të ngjashme në prezantimin e informacionit në publik. Gazetaria është praktikë e mbledhjes, hulumtimit dhe raportimit të lajmeve dhe informacioneve për të informuar dhe përfshirë audiencën. Dokumentarët, megjithëse të paraqitur në një format tjetër, ndajnë këtë qëllim themelor.
Ajo që i bën ata një stil gazetaresk është raportimi i tyre objektiv. Dokumentarët shpesh eksplorojnë çështje të botës reale, duke ofruar analiza të thella dhe raportime hulumtuesee për të hedhur dritë mbi një temë të caktuar. Dokumentaristët/tet shpenzojnë shumë kohë për të mbledhur informacione, për të kryer intervista dhe për të kontrolluar faktet për të siguruar saktësinë dhe besueshmërinë. Në fund të fundit, si gazetaria ashtu edhe dokumentarët kanë potencialin për të frymëzuar ndryshime sociale. Nëpërmjet rrëfimit të tyre dhe prezantimit të çështjeve sociale, dokumentarët synojnë të rrisin vetëdijen, të provokojnë diskutime dhe të ndikojnë në opinionin publik, ngjashëm me qëllimet e gazetarisë hulumtuese.
Ne biseduam me gazetaren dhe zëvendësredaktoren e medias Detektor.ba, Xhana Brkaniq, se si një film dokumentar tregon tregimin gazetaresk, çfarë mund t'i ofrojë audiencës në krahasim me format klasike të gazetarisë dhe sa mund të kontribuojë në një mirëkuptim më të madh të grupeve të margjinalizuara në shoqërinë tonë.
Xhana Brkaniq është autore dhe regjisore e një filmi dokumentar të publikuar së fundmi Katër muret, i cili flet për sfidat e komunitetit LGBTIQ në Bosnje dhe Hercegovinë dhe Serbi.
Një pasqyrë më e gjerë dhe gjithëpërfshirëse e njerëzve
Balkansmedia: Si e tregon një dokumentar tregimin gazetaresk? Si e shihni formën e filmit dokumentar si pjesë të gazetarisë?
Do të thosha se filmi dokumentar i jep një dimension të ri tregimeve tona mediale. Filmi duhet të jetë interesant, të tregojë në mënyrë joshëse histori për të cilat na duket se nuk ka asgjë të re për të thënë, ndonjëherë duhet të sjellë një këndvështrim të ri dhe të zgjojë vetëdijen, të hijeshojë jetën e përditshme, realitetin, të kaluarën apo pritshmëritë, por edhe të tregojë zbulimin ose punën mediale në një mënyrë që të kuptohet, të jetë tërheqës, intrigues. Kjo formë ofron edhe një pasqyrë më të gjerë, më gjithëpërfshirëse të njerëzve dhe ngjarjeve dhe i lejon autorit lirinë që ai nuk e kishte gjatë sjelljes së tregimit në një formë tjetër mediale. Filmi është një mjet i fuqishëm si në art ashtu edhe në gazetari kur duam të dërgojmë një mesazh, të theksojmë, të avokojmë. Gjatë realizimit të filmit, gazetari do të mendojë për çdo sekondë dhe se si ajo mund të prodhojë dhembshuri, mirëkuptim ose të sjellë ndryshime dhe zgjidhje të menjëhershme. Vë re se në gazetari dhe në vendin tonë kjo formë ka filluar të përdoret gjithnjë e më shumë për t'u bërë homazhe personaliteteve të caktuara, viktimave, për të folur për ngjarje nga e kaluara apo e tashmja dhe dukuri të caktuara, por fatkeqësisht, si në forma të tjera, ekziston mundësia e manipulimit, keqinformimit apo plasimit të të pavërtetave dhe duhet të dihet para se të shikohet se cilët janë autorët dhe në produksionin e kujt është realizuar filmi, duke u kujdesur që t'i kushtohet vëmendje kompanive dhe individëve të besueshëm, pavarësisht faktit se pas çdo dokumentari duhet të qëndrojë e vërteta.
Balkansmedia: Çfarë mund të ofrojë ndryshe formati i filmit dokumentar në krahasim me artikujt/reportazhet/tregimet hulumtuese mediale?
Si rregull, një film dokumentar përmban të vërtetën, fakte, si dhe tregime apo analiza hulumtuese, por duke përdorur imazhe, duke krijuar atmosferë me lëvizjen e kamerës, ndonjëherë është më e lehtë të shprehësh ndjenjat e protagonistit, të hijeshosh skenën me pamje arkivore apo rikonstruktim, për të zgjuar ndjeshmërinë dhe për të tërhequr vëmendjen, pasi që jetojmë në një botë të zhvilluar teknologjikisht dhe që njerëzit sot më shumë shikojnë sesa lexojnë. Madje, ne përpiqemi edhe analizat dhe hulumtimet tona t'i pajisim me përmbajtje multimediale që, siç tregohet nga të dhënat statistikore nga rrjetet tona, është më tërheqëse për audiencën. Nga ana tjetër, duke qenë se, përveç stilit të të shkruarit, format e shkruara ndjekin rregulla strikte që nuk lejojnë shumë liri për autorin, kjo është e mundësuar gjatë krijimit të filmit dokumentar. Kështu mendova shumë për vetë fotografinë, futa disa skena simbolike në bashkëpunim me kameramanët dhe montazherin, me shpresën që edhe shikuesit të shihnin edhe kuptimin e sfondit në to. E bëra këtë në ato pjesë të filmit ku thjesht nuk mund ta turbullonim temën me shumë çështje më të rëndësishme që filmi nuk i trajton në atë moment, por të cilat është e rëndësishme t'i shfaqim. Ndonjëherë në film do ta bëjë këtë edhe autori i muzikës, ndonjëherë autori ose regjisori i filmit, i cili do të përfshijë në të një pjesë të ndjenjës ose përvojës së tij personale. Do të thosha se filmi dokumentar është përzierje e të gjitha këtyre formave të shkruara, shoqëruar me efekte shtesë audio dhe video.
Filmat dokumentarë dhe personat LGBTIQ
Balkansmedia: Së fundmi keni xhiruar filmin dokumentar Katër muret. Cila është përvoja juaj e punës në një film dokumentar për të drejtat e personave LGBTIQ? Sa e ndryshme është ajo formë nga format e tjera të gazetarisë.
Ky është filmi im i dytë autorial, i treti në të cilin kam punuar si regjisore gazetare, por do të thoja ndoshta më kërkuesi. Për rritjen e narrativave të krahut të djathtë dhe zvogëlimit të të drejtave të komunitetit LGBTIQ në rajon është diskutuar tashmë dhe detyra jonë ishte ta tregonim ndryshe, të sqaronim, të sillnim një perspektivë të re, t'ua mundësojmë atyre që nuk dinë asgjë që t’i bëhet e qartë dhe gjatë gjithë kohës të avokojmë për të drejtat e njeriut, zgjerojmë horizontet, edukojmë. Përveç kësaj, të mashtruar nga shoqëria, shpesh të frikësuar nga ata që e dinë ose nuk e dinë orientimin e tyre seksual, nga mjedisi, ishte e nevojshme të fitohet besimi i anëtarëve të komunitetit, të gjinden bashkëbisedues të përshtatshëm, por edhe t'ua dëshmoni atyre se jeni një aleat dhe se doni ta tregoni historinë në mënyrë objektive. Kjo ishte veçanërisht e rëndësishme kur pyesnin anëtarët individualë të komunitetit pse filmojmë të djathtët ose politikanët që shprehin pikëpamje negative kundër personave LGBT? Pikërisht sepse së pari është gjithmonë e nevojshme të tregohen të dyja anët e medaljes dhe sepse pa to nuk do të mund të tregonim saktë atë me të cilën po lufton komuniteti. Është gjithashtu e nevojshme të tregohen ata kundërshtarë të të drejtave të njeriut, të cilët, si rregull, gjithmonë pas njërës do të gjejnë viktimën ose pakicën tjetër.
Mendoj se përvoja ime e kaluar në punën me viktimat e krimeve të luftës më ka ndihmuar në vetë procesin e lidhjes me bashkëbiseduesit dhe punën, dhe si person gjithmonë jam udhëhequr nga fakti se edhe kur tregimi ka përfunduar, duhet të jem në gjendje të qëndroj përballë gjithë atyre njerëzve, ndaj duhet të bëj punën në mënyrë profesionale, por edhe njerëzore. Ai dimensioni njerëzor, me të cilin jemi orientuar në film, mendoj se rezultoi mirë dhe morëm vetëm vlerësime të mira nga njerëzit që e shikuan filmin (nëse nuk llogariten mesazhet në komentet në rrjetet sociale). Përdërisa disa thanë se nuk e njihnin situatën e komunitetit në BeH, gjë që sinqerisht më befason, të tjerët thanë se bëmë një punë të shkëlqyer për të treguar lidhjen midis rajonit, botës dhe Bosnje-Hercegovinës, dhe narrativat që po përhapen në mënyrë të pashmangshme. Por më të rëndësishmet janë mesazhet që kam marrë nga anëtarët e komunitetit që nuk janë të përjashtuar dhe që më kanë treguar historitë e tyre. I jam mirënjohës atyre, por edhe atyre që qëndruan para kamerave tona.
Do të thosha se, si ekip i filmi, krenohemi për vlerën e tij “edukative”, reflektimet kritike që ka nxitur, por më duhet të pranoj se nuk kemi lënë pas dore as rolin e tij estetik. Në këtë drejtim, puna në një film është pakrahasueshëm më kërkuese sesa, për shembull, një analizë me shkrim për të drejtat e personave LGBT, sepse kur shkruani një analizë, shpesh do të jeni të kënaquri me deklarata telefonike ose pyetje me email, gjë që nuk është kështu kur xhiron çfarëdo video, dhe kur je autor i një filmi, nuk pushon së menduari ditë e natë se si, në mënyrën më të mirë të mundshme, me imazh, ton, muzikë, shprehje, të përcjellësh atë që njerëzit po përjetojnë, se si dikush ndoshta në zyrën ngjitur me tonën, në banesën ngjitur me tonën apo në banesën e njëjtë, nuk mund të ketë atë që neve na është dhënë në lindje.
Balkansmedia: Sa e rëndësishme është të bëhen tregime të tilla më gjithëpërfshirëse, të thelluara (të formës dokumentare) kur raportohet për tema LGBTIQ? Çfarë i ofrojnë ata audiencës kur bëhet fjalë për jetën dhe të drejtat e personave LGBTIQ?
Të gjitha format janë të rëndësishme, por këto analiza më të thella apo filma, hulumtime apo reportazhe na ofrojnë më shumë hapësirë dhe mundësi për të folur për problemet sesa vetë lajmet dhe ne kërkojmë, avokojmë me shpjegime pse është e rëndësishme të zgjidhet në mënyrë sistematike që të gjithë njerëzit, pavarësisht nga çdo orientimi, gëzojnë të njëjtat të drejta. Nëpërmjet filmave, ne mund të identifikohemi me një viktimë të dhunës, me një person që pyet veten pse dikush godet, shan, fyen ose identifikohet me një kriminel lufte vetëm sepse nuk ka të njëjtat zakone, dëshira apo qëndrime. Autori do të përcjellë më lehtë, dhe audienca do të shohë, se pas një person LGBTIQ fshehet një person real, me të gjitha shpresat, frikën dhe aspiratat e tij, se identiteti i tij nuk është vetëm orientimi i tij seksual, se ky person është mes nesh dhe do të nanxisë ne të mendojmë dhe të pyesim. Pavarësisht se sa shumë mendojmë se dimë, ndonjëherë është e nevojshme të sjellim në mendje edhe situatat në dukje më të zakonshme nga jeta e përditshme, të cilat disa merren si të mirëqena dhe u mohohen të tjerëve, nga shkuarja në punë, blerja e kokoshkave dhe mbajtja për dore në kinema.
Është e rëndësishme të kujtojmë se nuk mund të presim që të gjitha mediat apo organizatat për shkak të resurseve të jenë në gjendje të prodhojnë dokumentarë, por edhe forma të tjera, nëse trajtohen në thellësi dhe rregullisht, dhe jo vetëm para paradës së krenarisë, mund të jenë një mjet i mirë dhe aleat në luftën për të drejtat e njeriut.
Në fund, pasi është detyra jonë si profesionistë të pyesim, theksojmë, kundërshtojmë çdo qasje çnjerëzore apo ulje të të drejtave të çdo komuniteti apo individi, do të isha gazetarja më e lumtur në botë nëse e kam ndryshuar mendimin e dikujt për të drejtat të komunitetit LGBTIQ në BeH me këtë film.
***
Është e rëndësishme të theksohet se jo të gjithë dokumentarët kanë natyrë ekskluzivisht gazetarore. Disa dokumentarë mund të jenë subjektivë, të mbrojnë një këndvështrim të caktuar ose të shërbejnë si gazetari avokuese. Megjithatë, shumë dokumentarë përpiqen t'u përmbahen parimeve gazetarore të saktësisë, drejtësisë dhe paanësisë në paraqitjen e fakteve dhe ngjarjeve. Në përgjithësi, filmat dokumentarë, përmes përkushtimit të tyre për të hulumtuar tema të botës reale, për të paraqitur informacione faktike dhe për të angazhuar audiencën, mund të konsiderohen formë e rëndësishme e gazetarisë.
